Thực trạng việc thực hiện Bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Thái Bình

Tại Việt Nam, bảo hiểm xã hội (BHXH) tự nguyện đã được quy định chính thức trong Luật bảo hiểm xã hội năm 2006 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2008. Sau thời gian thực hiện Luật Bảo hiểm xã hội năm 2006 bộc lộ nhiều hạn chế. Để phù hợp với sự phát triển của xã hội, Luật bảo hiểm xã hội năm 2014 được ban hành thay thế Luật Bảo hiểm xã hội năm 2006, tạo nên một cơ sở pháp lý quan trọng cho người lao động tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện.

Theo Khoản 3, Điều 3 Luật Bảo hiểm xã hội 2014: “Bảo hiểm xã hội tự nguyện là loại hình Bảo hiểm xã hội do Nhà nước tổ chức mà người tham gia được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình và Nhà nước có chính sách hỗ trợ tiền đóng BHXH để người tham gia hưởng chế độ hưu trí và tử tuất.” 

Tình hình thực tế tại Thái Bình

Ngay sau khi Luật bảo hiểm xã hội 2014 được ban hành và có hiệu lực, cơ quan có thẩm quyền thành phố Thái Bình đã chỉ đạo tiến hành hướng dẫn người dân thi hành pháp luật về bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn. Cùng với đó, thành phố thường xuyên tổ chức các chương trình phối hợp công tác tuyên truyền, phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện. Nhờ vậy, số lượng người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện tại Thái Bình qua các năm tăng lên rõ rệt. Tuy nhiên, việc tuyên truyền và thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội tự nguyện tại nhiều huyện vẫn còn hạn chế, người dân chưa hiểu hết được tầm quan trọng mà bảo hiểm xã hội tự nguyện mang lại.

Đồng thời, quy định về quyền lợi bảo hiểm xã hội tự nguyện chưa thực sự hấp dẫn cũng là một trong những nguyên nhân khiển người lao động còn e ngại với việc tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện.

 Vai trò của Bảo hiểm xã hội tự nguyện

BHXH là trụ cột chính, là xương sống trong hệ thống an sinh xã hội, là chỗ dựa vững chắc cho cuộc sống của người lao động, góp phần đảm bảo an toàn xã hội. Vì vậy, bảo hiểm xã hội tự nguyện (BHXHTN) có vai trò quan trọng đối với người lao động cũng như sự phát triển bền vững của xã hội nói chung.

Đối với người tham gia: BHXHTN bảo đảm thu nhập cho người lao động và gia đình họ khi gặp những khó khăn trong cuộc sống ảnh hưởng tới thu nhập. Vì vậy, pháp luật BHXHTN có vai trò quan trọng đối với người lao động, quy định về quyền và nghĩa vụ của họ khi tham gia quan hệ BHXHTN.

Đối với xã hội: BHXHTN tạo ra sự chia sẻ rủi ro, nâng cao tính cộng đồng xã hội. BHXHTN là công cụ để sử dụng nguồn quỹ dự phòng hiệu quả cho việc giảm rủi ro, tạo điều kiện phát triển kinh tế xã hội.                 

Do đó, vai trò của pháp luật trong BHXHTN là thể hiện việc quy định chính sách, đóng góp vào công bằng xã hội và cân đối thu nhập giữa các nhóm tham gia, bao gồm cả người tham gia BHXH bắt buộc và những người làm việc tự do.

Nguyên tắc Bảo hiểm xã hội tự nguyện

BHXHTN thuộc một dạng của BHXH, vì vậy nguyên tắc của nó dựa trên nguyên tắc của BHXH được quy định tại Điều 5 của Luật Bảo hiểm xã hội 2014:

1. Mức hưởng Bảo hiểm xã hội được tính trên cơ sở mức đóng, thời gian đóng Bảo hiểm xã hội và có chia sẻ giữa những người tham gia Bảo hiểm xã hội.        

2. Mức đóng Bảo hiểm xã hội bắt buộc được tính trên cơ sở tiền lương tháng của người lao động. Mức đóng Bảo hiểm xã hội tự nguyện được tính trên cơ sở mức thu nhập tháng do người lao động lựa chọn.

3. Người lao động vừa có thời gian đóng Bảo hiểm xã hội bắt buộc vừa có thời gian đóng Bảo hiểm xã hội tự nguyện được hưởng chế độ hưu trí và chế độ tử tuất trên cơ sở thời gian đã đóng Bảo hiểm xã hội. Thời gian đóng Bảo hiểm xã hội đã được tính hưởng Bảo hiểm xã hội một lần thì không tính vào thời gian làm cơ sở tính hưởng các chế độ Bảo hiểm xã hội.

4. Quỹ Bảo hiểm xã hội được quản lý tập trung, thống nhất, công khai, minh bạch; được sử dụng đúng mục đích và được hạch toán độc lập theo các quỹ thành phần, các nhóm đối tượng thực hiện chế độ tiền lương do Nhà nước quy định và chế độ tiền lương do người sử dụng lao động quyết định.

5. Việc thực hiện Bảo hiểm xã hội phải đơn giản, dễ dàng, thuận tiện, bảo đảm kịp thời và đầy đủ quyền lợi của người tham gia Bảo hiểm xã hội.

Nhìn chung, các nguyên tắc trên đã đảm bảo được tính bắt buộc cũng như tính công bằng, tự nguyện cho cả các cơ quan nhà nước về lĩnh vực bảo hiểm và cả người tham gia.

Những mặt tích cực trong việc thực hiện Bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Thái Bình

* Về đối tượng tham gia:

Theo quy định của Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014, đối tượng tham gia BHXHTN là công dân Việt Nam từ đủ 15 tuổi trở lên và không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc. Trụ cột kinh tế của tỉnh Thái Bình vốn là nông nghiệp, nên đại đa số những người tham gia BHXHTN sẽ là người nông dân và lao động tự do. Sau khi Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014 ra đời, đã tạo cơ hội cho rất nhiều người tham gia BHXHTN và cho đến năm 2023, toàn tỉnh có 61.339 người tham gia BHXHTN (tăng 8.569 người so với năm 2022), đạt 105% chỉ tiêu thi đua.

Đây là một tín hiệu tích cực và có thể được phân tích và đánh giá từ nhiều khía cạnh khác nhau. Sự gia tăng này chủ yếu là do sự nâng cao nhận thức về lợi ích của BHXHTN và các chính sách khuyến khích tham gia từ phía nhà nước và các cơ quan liên quan. Việc này không chỉ mang lại lợi ích tài chính cho người tham gia mà còn góp phần vào sự ổn định xã hội và phát triển bền vững của tỉnh Thái Bình. Sự thành công này phản ánh sự nỗ lực và phối hợp hiệu quả trong triển khai chính sách của các cơ quan chức năng, đồng thời minh chứng cho sự cải thiện về nhận thức và hiệu quả của hệ thống an sinh xã hội.

* Về chế độ hưu trí: Dữ liệu từ BHXH tỉnh Thái Bình cho biết cho đến tháng 12/2023, tổng số người đang hưởng chế độ hưu trí từ BHXHTN trên toàn tỉnh là 1.903 người, chiếm 3,4% trong tổng số 56.100 người tham gia. Tỷ lệ này đã tăng nhẹ so với năm 2022 (3,3%). Lý do cho (có) sự tăng nhẹ này có thể là do tác động của Chính quyền tỉnh TB đã có các biện pháp khuyến khích như tăng cường tuyên truyền, đơn giản hóa thủ tục và các chính sách hỗ trợ để người dân tham gia BHXHTN. Ngoài ra, việc tăng mức lương tối thiểu vùng cũng đã ảnh hưởng đến sự tăng này, khiến cho thu nhập hàng tháng của người tham gia BHXHTN tăng lên.

Ngoài ra, thì tỉnh Thái Bình đã linh hoạt cách đóng BHXHTN để tăng người hưởng lương hưu, đảm bảo an sinh xã hội. Những người tham gia BHXH khi đến tuổi nghỉ hưu nhưng chưa đủ thời gian đóng 20 năm có thể tiếp tục đóng BHXHTN và chọn phương thức đóng một lần cho những năm còn thiếu, để có thể nhận được trợ cấp hưu trí ngay sau khi đóng đủ điều kiện.

* Về việc đóng Bảo hiểm xã hội tự nguyện

2021: 40.878 người tham gia BHXHTN (tăng 14.155 người so với năm 2020), đạt 104,8% dự toán.

2022: 52.770 người tham gia BHXHTN (tăng 11.892 người so với năm 2021), đạt 97,6% dự toán giao.

2023: 61.339 người tham gia BHXHTN (tăng 8.569 người so với năm 2022), đạt 105% chỉ tiêu thi đua.

Trong vòng ba năm qua, việc tham gia vào BHXHTN tại Thái Bình đã đạt được những bước tiến đáng kể. Một trong những yếu tố chính góp phần vào sự tăng trưởng này là nỗ lực không ngừng của các cơ quan nhà nước và tổ chức địa phương trong việc tuyên truyền và giáo dục nhân dân về vai trò và lợi ích của việc tham gia BHXHTN. Thông qua đó, người dân đã nắm bắt được lợi ích của việc tham gia BHXHTN và tìm thấy phương tiện hiệu quả để bảo vệ bản thân và gia đình.

* Về việc chi Bảo hiểm xã hội tự nguyện

Việc chi quỹ BHXHTN tại tỉnh Thái Bình trong các năm 2021, 2022 và 2023 đã cho thấy sự tăng trưởng đáng kể cả về số tiền chi và tỉ lệ tăng so với các năm trước đó. Cụ thể, Từ năm 2021 đến năm 2023, số tiền chi lương hưu, trợ cấp BHXH, BHTN đã tăng từ 6.095,3 tỷ đồng lên 6.505,1 tỷ đồng, tương ứng với mức tăng 579,1 tỷ đồng và tỷ lệ tăng 9,8%.

Tóm lại, pháp luật Việt Nam đã quy định rõ ràng những quyền lợi hợp pháp cho người hưởng BHXHTN, đảm bảo họ nhận được sự hỗ trợ và bảo vệ đầy đủ, công bằng. Tỉnh Thái Bình đã thực hiện những biện pháp để đảm bảo quyền lợi này, bao gồm việc cung cấp thông tin và tư vấn, tăng cường giám sát và đảm bảo tính minh bạch trong quản lý và chi trả. Những nỗ lực này không chỉ thể hiện cam kết của chính quyền địa phương trong việc bảo vệ và hỗ trợ người dân, mà còn là bước tiến quan trọng hướng tới phát triển bền vững và công bằng trong xã hội.

 Những hạn chế trong việc thực hiện Bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Thái Bình

Thứ nhất, công tác tổ chức triển khai phát triển đối tượng tham gia BHXHTN chưa được triển khai một cách sâu, rộng và đa dạng:

 Hàng năm, BHXH tỉnh Thái Bình tổ chức các phong trào và hoạt động tuyên truyền để mở rộng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện. Tuy nhiên, các hoạt động này chưa được triển khai sâu rộng, nội dung tuyên truyền thiếu đa dạng và việc truyền tải thông tin đến các xã xa trung tâm còn hạn chế.

Thứ hai, số lượng người tham gia BHTXTN vẫn còn tương đối hạn chế chưa khai thác được hết đối tượng tiềm năng trên địa bàn tỉnh.

Mặc dù số lượng người tham gia BHXHTN tại tỉnh có tăng lên theo từng năm. Song tỷ lệ người tham gia BHXHTN vẫn còn tương đối thấp so với tỷ lệ người trong độ tuổi lao động trên địa bàn và dân số của tỉnh.

Thứ ba, chế độ BHXHTN hiện tại chưa thực sự thu hút và đáp ứng được nhu cầu thực tiễn của người tham gia.

Việc BHXHTN chỉ chi trả cho các chế độ hưu trí, tử tuất đã phần nào làm giảm đã sức hút của loại hình BHXH cho các chế độ bảo hiểm như cho tai nạn lao động và chế độ thai sản với người dân.

Thứ tư, thủ tục hành chính giải quyết BHXH cho NLĐ còn thiếu tính liền mạch.

Các công tác tiếp nhận, luân chuyển và trả kết quả hồ sơ vẫn bị thiếu tính liền mạch, còn chậm tiền độ xử lý.

Các nguyên nhân trong việc thực hiện Bảo hiểm xã hội tự nguyện tại tỉnh Thái Bình

Thứ nhất, nhận thức về BHXHTN của người dân còn khá hạn chế.

Họ gần như chưa có thói quen tham gia BHXH thậm chí nhiều người còn không biết đến BHXHTN hay không hiểu hết về chính sách, chế độ, cách thức tham gia và quyền lợi họ được hưởng, e ngại điều kiện về thời gian tham gia để được hưởng chế độ là quá dài nên đã lựa chọn không tham gia.

Thứ hai, trình độ, chuyên môn nghiệp vụ của một số bộ phận cán bộ thực hiện công tác BHXHTN vẫn còn hạn chế; công tác tuyên truyền chưa thực sự hiệu quả trình độ chuyên môn.

Công tác tuyên truyền chưa thực sự đạt hiệu quả tốt, một bộ phận NLĐ vẫn chưa hiểu rõ được tầm quan trọng cũng như quyền lợi mà BHXHTN mang lại.

Thứ ba, các chính sách về Bảo hiểm xã hội hiện nay chưa thực sự phù hợp với nhu cầu thực tiễn của người dân. Hiện nay BHXHTN chỉ chi trả cho hai chế độ hưu trí và tử tuất, song điều kiện để NLĐ được hưởng các chế độ này lại rất chặt chẽ.

Do đối tượng tham gia BHXHTN là những NLĐ trong khu vực phi chính thức, không có thu nhập ổn định nên việc quy định điều kiện về thời gian đóng như vậy là quá dài, mức hỗ trợ của Nhà nước đối với người tham gia BHXHTN còn khá thấp

Thứ tư, thủ tục hành chính vẫn còn khá phức tạp, chất lượng phục vụ ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác thực hiện thủ tục BHXHTN chưa thực sự hiệu quả, hệ thống đại lý thu BHXH chưa nhiều.

Thực tế việc phối hợp vẫn chưa thực sự ăn ý, quá trình xử lý thủ tục cho người dân vẫn còn gặp khó khăn. Công nghệ thông tin vẫn còn mới trong việc triển khai áp dụng trong công tác bảo hiểm. Lực lượng nhân sự của BHXH và các cơ quan khác còn khá mỏng và có sự thay đổi thường xuyên. Hệ thống đại lý của BHXH tại các địa phương còn khá ít, mật độ bao phủ chưa rộng.