Văn hóa là nguồn lực nội sinh

    Ảnh: Minh họa

1. Không phải đến bây giờ khi vấn đề văn hóa và phát triển đã trở thành một trong những vấn đề cấp bách của nhân loại thì người ta mới dành sự chú ý đặc biệt đến nó. 

Nhìn vào lịch sử có thể thấy chưa có cuộc cách mạng xã hội nào ở tầm quốc gia hay quốc tế, dù là cách mạng xã hội hay cách mạng khoa học kỹ thuật, cách mạng công nghệ lại không có sự chuẩn bị mang tính nhận đường và dẫn dắt của văn hóa. Tiêu tốn công sức, tiền của và cả máu nữa phụ thuộc rất nhiều vào vai trò nhận đường của văn hóa và sự tham gia trực tiếp vào những thay đổi này.

 Không lâu sau khi giành được độc lập, ở Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ nhất, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định Văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi. Từ đó Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh vai trò khai phóng, mở đường của văn hóa, bởi Người nhìn thấy vai trò to lớn của văn hóa trong cuộc cách mạng xã hội. Từ văn hóa cứu quốc đến văn hóa kiến quốc và những năm sau này, Người luôn nhìn thấy vai trò khai phóng và sự tác động trực tiếp của văn hóa đến đời sống xã hội, coi văn hóa như một tác nhân quan trọng góp phần biến đổi xã hội theo chiều hướng tốt đẹp hơn. Người đặt ra nhiệm vụ văn hóa “lãnh đạo quốc dân để thực hiện độc lập, tự cường, tự chủ”, “văn hóa đi vào tâm lý quốc dân… sửa đổi được tham nhũng, lười biếng, xa hoa, xa xỉ” (Văn kiện Đảng toàn tập, Nxb Chính trị Quốc gia, H.2000, tr. 272). 

Nhìn lại lịch sử vận động của cách mạng Việt Nam gần một thế kỷ qua, chúng ta nhận thấy cuộc cách mạng văn hóa đã góp một phần quan trọng tạo nên vị thế của đất nước hôm nay nhưng cũng không thể không thừa nhận một thực tế là đất nước có thể phát triển nhanh hơn, cuộc sống của nhân dân có thể sẽ ấm no, hạnh phúc hơn nếu như trong một số chính sách về kinh tế, văn hóa, con người… chúng ta tránh được những khuyết điểm, thậm chí sai lầm như duy ý chí, đơn giản, giáo điều khi vận dụng quy luật, khi hiểu chưa đúng vai trò của văn hóa trong quá trình phát triển. Điều này đã từng bước được khắc phục trong các báo cáo chính trị đại hội, trong chiến lược phát triển và cùng với quá trình phát triển của tư duy lý luận, vai trò của văn hóa được nhận thức đầy đủ hơn. 

    Ảnh: Minh họa

Nhìn lại gần 40 năm đổi mới, chúng ta thấy rất rõ vai trò mở đường của văn hóa đã tạo nên những thay đổi lớn cho xã hội. 

Gần nửa thế kỷ qua, nước ta là một trong số không nhiều các quốc gia đã có mức độ phát triển khá, xã hội ổn định, nhân dân ngày càng ấm no hơn, an ninh xã hội đảm bảo, chủ quyền quốc gia được bảo vệ. Thế giới đánh giá cao Việt Nam bởi đường hướng phát triển vì dân giàu nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và chúng ta có những đóng góp đáng kể vào hòa bình, ổn định ở khu vực và thế giới. Điểm xuất phát ở đây là văn hóa và cái đích để phấn đấu cũng là những mục tiêu văn hóa của quá trình phát triển, cả đối nội và các quan hệ quốc tế. 

    Ảnh: Minh họa

2. Bước ra từ cuộc kháng chiến chống Mỹ, chúng ta gặp muôn vàn những khó khăn của thời kỳ hậu chiến và những biến đổi bất lợi của quan hệ quốc tế. Qua những vật vã, tìm kiếm, cuối cùng chính văn hóa đã tạo tiền đề để nước nhà vượt qua khủng hoảng, từng bước ổn định và phát triển với một tầm vóc mới. Đổi mới toàn diện đất nước là một cuộc cách mạng gian nan và khốc liệt nhưng chúng ta đã thành công. Sau mấy chục năm đổi mới, chúng ta lại phải đứng trước một sự lựa chọn mới vì đổi mới là lẽ sống còn của quá trình phát triển.

 Lần đổi mới này đòi hỏi những nhận thức khác, thái độ nhập cuộc khác, hướng tới những mục tiêu mới. Lần này chúng ta phải vượt qua chính mình, qua những giới hạn và bỏ lại cả những vinh quang một thời để đi tiếp một chặng đường mới vẫn trên nền tảng vì dân tộc, khoa học, nhân dân, làm thế nào để đất nước ổn định, nhân dân hạnh phúc, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Cuộc vượt thoát khỏi cái bóng huy hoàng của quá khứ để phấn đấu cho một xã hội phát triển hơn, làm cho nhân dân ấm no, hạnh phúc hơn mà vẫn không đánh mất mình trong cuộc chơi lớn của toàn nhân loại là một chặng đường gian khổ, một sự vượt thoát mang tính đột biến đòi hỏi rất nhiều trí tuệ và bản lĩnh. Cương lĩnh phát triển đất nước trong thời kỳ mới, các Nghị quyết chuyên đề của Đảng về văn hóa, con người là những nhận thức mới không chỉ về văn hóa mà là khởi đầu nhận thức về chặng đường mới của dân tộc, trong đó bắt đầu từ con người, văn hóa và đích đến cũng là hạnh phúc của con người. Văn hóa phải trở thành động lực và là mục tiêu của sự phát triển, thành nguồn lực nội sinh, là thước đo của sự phát triển bền vững. Đây là những bổ sung mới trong quá trình hoàn thiện nhận thức về vai trò của văn hóa trong đời sống. 

    Ảnh: Minh họa

3. Nhân loại đang đứng trước những lựa chọn mới, bởi rất nhiều yếu tố phát triển phi truyền thống đã đặt ra những thách thức mới do sự phát triển vũ bão của khoa học công nghệ. Khoa học công nghệ “bắt” con người phải tư duy lại nhiều vấn đề truyền thống và một thái độ tích cực để không bị tụt lại phía sau là chuẩn bị sẵn tâm thế bước vào quá trình hội nhập sâu rộng trong quá trình toàn cầu hóa như một tất yếu. Công nghệ đã tạo ra một thế giới phẳng theo nghĩa đen của từ này, trí tuệ nhân tạo đã khiến con người phải tư duy lại nhiều vấn đề của chính mình. Đảng và Nhà nước đặt ra vấn đề cần xây dựng hệ giá trị quốc gia, dân tộc, cộng đồng, gia đình, con người đáp ứng được yêu cầu phát triển mới.

 Đây là một vấn đề khó bởi nó gắn với một sự đột phá trong nhận thức; nhận thức bối cảnh, nhận thức mục đích hướng tới, nhận thức về chính mình để vượt lên mình, để nhịp bước cùng thời đại trong khi chúng ta vừa có thế mạnh, vừa có những yếu kém cả về khoa học công nghệ lẫn tổ chức xã hội. Trong cuộc vượt thoát này Đảng xác định văn hóa là nền tảng để cả dân tộc tựa vào đó mà tiến về phía trước. Vấn đề là ở chỗ trong hành trình mới này, chúng ta mang theo những gì và phải đoạn tuyệt những gì là của mình để tiến về phía trước, vừa khẳng định mình, vừa đóng góp cho nhân loại? 

    Ảnh: Minh họa

Có lẽ, cần phải có những thay đổi trong nhận thức về văn hóa và con người. Trong một giai đoạn rất dài, trong một hoàn cảnh lịch sử đặc biệt chúng ta đã phải nhấn mạnh đến tính chính trị, yếu tố tư tưởng hệ của văn hóa và con người để làm cuộc chiến tranh giữ nước, bảo vệ độc lập dân tộc. 

Yếu tố này dù căn bản, quan trọng nhưng đó vẫn chưa phải là toàn bộ văn hóa và con người. Một thời gian dài chúng ta chưa tiếp cận hai khái niệm này từ bản thể của nó nên không thể nói là đã nhận thức đầy đủ về chúng và một khi nhận thức chưa đầy đủ về đối tượng khó có thể nói tới việc xây dựng hệ giá trị cơ bản chính xác được. Thừa nhận sự khác biệt, cộng sinh nghĩa là thừa nhận những cá tính, những khác biệt trong cách tiếp cận và giải quyết vấn đề, thừa nhận sự cạnh tranh. Mà có cạnh tranh mới có tiền đề để tạo ra những sản phẩm tốt nhất, mới giải phóng được những năng lực sáng tạo còn bị bỏ rơi đâu đó. 

Chưa bao giờ chúng ta cần những lao động sáng tạo hết mình như bây giờ vì chỉ có sử dụng nguồn lao động có tiềm năng sáng tạo cao mới có thể tạo ra những sản phẩm có giá trị lớn, giúp cho đất nước phát triển, đem lại lợi ích lớn nhất cho đất nước.

Trong giai đoạn này chúng ta cần những điều chỉnh nhận thức về văn hóa và con người vì đây là một bước tạo đà quan trọng để tạo tiền đề cho một đất nước hùng cường, nhân dân hạnh phúc. Khởi thủy của quá trình này bắt đầu từ thay đổi nhận thức về văn hóa.