Lễ hội chùa Bà – Cảng thị Nước Mặn: Dấu tích của một thương cảng phồn thịnh xứ Đàng trong

Từ ngày 30 tháng Giêng tới mùng 2 tháng 2 hàng năm, đông đảo người dân và du khách tập trung về Chùa Bà (thôn An Hòa, xã Phước Quang, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định) để dự lễ hội Chùa Bà – Nước Mặn. Sự độc đáo trong lễ hội với những tín ngưỡng như lễ nghinh thần, rước sắc, rước biểu tượng ngư - tiều – canh – mục, lễ tế bà… đã đưa lễ hội này trở thành Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia của tỉnh Bình Định.

Lễ hội Chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia của tỉnh Bình Định.

Dấu ấn của một thương cảng phồn thịnh xứ Đàng Trong

Tên gọi Nước Mặn xuất hiện vào đầu thế kỷ 17, là một địa chỉ nằm trên con đường tơ lụa trên biển kết nối với một số trung tâm thương mại quốc tế. Theo bản đồ vẽ vào năm 1608, con đường tơ lụa trên biển có hai địa danh được thương nhân nước ngoài thường đến buôn bán là Thị Nại - Nước Mặn và Hải Phố - Hội An. Trong các thương cảng ở Đàng Trong lúc bấy giờ thì thuyền buôn các nước phương Tây và một số nước khác đến buôn bán tại Thị Nại - Nước Mặn khá tấp nập.

Dấu tích của một thương cảng phồn thịnh ngày xưa.

TS sử học Nguyễn Công Thành – Giảng viên Trường đại học Quy Nhơn cho hay, vào thế kỷ XVI-XVII, Nước Mặn là một trong những trung tâm thương mại quan trọng của phủ Quy Nhơn và Đàng Trong. Vào thời kỳ này, hoạt động thương nghiệp ở Nước Mặn tương đối phát triển. Chợ, khu phố và cảng ở đây có quy mô khá lớn. Ngoài các đường buôn đến Hội An, Cam Ranh, Gia Định, Nước Mặn cũng đón thuyền buôn nước ngoài. Điều này cũng cho thấy sự phát triển của cảng thị Nước Mặn đã vươn tầm khu vực.

Các lễ nghinh thần, rước sắc tại lễ hội đã được phụng dựng và tái hiện đầy đủ.

Để làm rõ thêm sự phát triển của cảng thị này, năm 2005 và năm 2016, Viện Khảo cổ học Việt Nam và Bảo tàng tổng hợp Bình Định tổ chức đào thám sát, khai quật khảo cổ học và phát hiện nhiều gốm sứ Champa, Nhật Bản và nhiều hơn cả là gốm sứ Trung Quốc. Điều này cho thấy, thuyền buôn của thương nhân Trung Quốc lui tới thương cảng Nước Mặn thường xuyên và hoạt động nhộn nhịp.

Qua thăng trầm của lịch sử, cảng thị Nước Mặn xưa đã không còn, dấu tích để nhớ về một thuở phồn thịnh đó là Lễ hội Chùa Bà – Nước Mặn được tổ chức hàng năm ở nơi này.

Theo UBND huyện Tuy Phước, từ những năm 1610, khi Cảng thị Nước Mặn bước vào thời kỳ phồn vinh, cùng với người Việt, người Minh Hương (người Hoa), cộng đồng các sắc tộc cư trú từ một số vùng, miền di cư đến Nước Mặn mua bán ngày càng đông, Chùa Bà được xây dựng. Buổi đầu đây là chỉ là một ngôi chùa nhỏ để phục vụ nhu cầu tín ngưỡng của một bộ phần người dân. Họ đến đi lễ, tỏ lòng cảm ơn Thiên Hậu Thánh Mẫu đã phù hộ cho họ di cư an toàn đến vùng đất mới, đồng thời cầu mong cho cuộc sống sung túc đủ đầy.

Đông đảo người dân đổ về lễ hội Chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn.

Theo lãnh đạo huyện Tuy Phước, lễ hội đã trở thành một hoạt động văn hóa tín ngưỡng quy mô lớn và ra đời sớm ở Bình Định. Vì lý do chiến tranh và nhiều vấn đề có liên quan, lễ hội được khôi phục trong vòng hơn 20 năm qua. Cho đến nay lễ hội được tổ chức hàng năm, song đã có sự đổi mới cả về nội dung lẫn hình thức cho phù hợp với sự đổi mới kinh tế - văn hóa - xã hội.

Cùng với phần lễ, phần hội kéo dài liên tục trong 3 ngày diễn ra lễ hội thu hút đông đảo người dân và du khách.

"Lễ hội là một hồi ức về cảng thị lớn nhất phủ Quy Nhơn thuở trước. Chùa Bà là nơi thờ Thiên hậu Thánh mẫu, tương truyền là người có công vớt thuyền bè mắc cạn nơi vùng cảng thị thuở xưa. Ngày nay, cảng thị Nước Mặn không còn, lễ hội là dịp để người dân nơi đây hoài niệm về ngày xưa. Miếu thờ duy nhất còn lại ở vùng trung tâm cảng thị chỉ còn lại chùa Bà, do đó bên trong chùa Bà thờ Thiên hậu Thánh mẫu ở gian giữa; Thành Hoàng và Bà Mụ ở 2 bên", ông Nguyễn Văn Chính – Trưởng Ban Quản lý Di tích Chùa Bà – Nước Mặn, chia sẻ.

Lễ hội Chùa Bà – Nước Mặn phục dựng lại nét văn hóa truyền thống của vùng cảng thị xưa gồm lễ nghinh thần, rước sắc, rước các biểu trưng Ngư – Tiều – Canh – Mục gồm kẻ đốn cây phá rừng ngập mặn, người vỡ ruộng đắp bờ, kẻ bủa lưới đánh cá, người chăn nuôi gia súc… nhằm tưởng nhớ, suy tôn công lao của cha ông năm xưa đã biến vùng đầm lầy ven biển thành một thương cảng sầm uất.

Theo ông Nguyễn Hùng Tân – Phó Chủ tịch UBND huyện Tuy Phước, lễ hội Chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn đã được kiểm kê, thiết lập hồ sơ khoa học với sự tham gia của các nhà nghiên cứu trong cũng như ngoài tỉnh và đã được ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia vào năm 2022.

Việc Trung ương công nhận, ghi danh Lễ hội Chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia góp phần nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa từ loại hình di sản văn hóa phi vật thể này. 

Lễ hội cầu ngư 200 năm tuổi ở Bình Định trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Lễ hội cầu ngư vạn đầm Xương Lý (xã Nhơn Lý, Tp.Quy Nhơn, tỉnh Bình Định), nét tín ngưỡng văn hóa truyền thống của ngư dân miền biển trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia thứ 6 của tỉnh Bình Định.