Các chuyên gia đóng góp ý kiến tại tọa đàm
Vấn đề trên đã được các chuyên gia chia sẻ tại Tọa đàm "Kết quả Bộ chỉ số FTA index năm đầu tiên - Những vấn đề đặt ra" do Tạp chí Công Thương tổ chức ngày 3/10.
Bức tranh không đồng đều
Việc Bộ Công Thương công bố Bộ chỉ số FTA Index lần đầu tiên vào tháng 4/2024 đã mở ra một cách tiếp cận mới trong đánh giá hiệu quả thực thi các hiệp định thương mại tự do (FTA) tại Việt Nam. Nếu như trước đây, các nghiên cứu, thống kê chủ yếu tập trung ở cấp trung ương, thì với FTA Index, lần đầu tiên mức độ tận dụng và triển khai FTA được "soi chiếu" xuống từng địa phương – nơi trực tiếp hỗ trợ doanh nghiệp, thực thi chính sách và hiện thực hóa cam kết hội nhập.
Kết quả FTA Index 2024 cho thấy bức tranh nhiều gam màu. Top 10 địa phương dẫn đầu gồm Cà Mau, Thanh Hóa, Bình Dương, Khánh Hòa, Trà Vinh, Long An, Hà Giang, Bạc Liêu, Ninh Bình và Điện Biên, với điểm số dao động từ 31 đến gần 35. Tuy nhiên, điểm trung bình cả nước chỉ đạt 26,2/100 và địa phương thấp nhất chỉ 14,49 điểm, phản ánh sự chênh lệch đáng kể.
Ông Ngô Chung Khanh, Phó Vụ trưởng Vụ Chính sách thương mại đa biên (Bộ Công Thương), cho rằng, sự khác biệt chủ yếu đến từ tư duy lãnh đạo và cách phân bổ nguồn lực. Có tỉnh chỉ có một cán bộ phụ trách FTA trong khi khối lượng công việc lớn, khiến việc hỗ trợ doanh nghiệp chưa đi vào chiều sâu. Ở phía doanh nghiệp, đa số chưa có bộ phận pháp lý hoặc chuyên gia am hiểu FTA để tận dụng các cam kết, đặc biệt với những thị trường mới như EU, Canada hay Anh.
PGS.TS. Đào Ngọc Tiến, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Ngoại thương - đơn vị thực hiện điều tra, phân tích dữ liệu FTA Index - cũng nhấn mạnh yếu tố hệ thống. Theo ông, nhận thức của cả chính quyền và doanh nghiệp về FTA vẫn chưa thực sự coi đây là một chiến lược dài hạn. Nhiều địa phương kết nối với doanh nghiệp còn lỏng lẻo, trong khi sự quan tâm, hỗ trợ của chính quyền là yếu tố quyết định thứ hạng. Điển hình, có tỉnh xuất khẩu không lớn nhưng lại đạt điểm cao nhờ sự đồng hành chặt chẽ của cơ quan quản lý với doanh nghiệp.
Một điểm nổi bật khác là sự khác biệt trong thực hiện các cam kết phát triển bền vững. Ví dụ, Cà Mau dẫn đầu cả nước nhờ điểm số rất cao ở trụ cột này, khi chính quyền và doanh nghiệp đều nhận thức rõ bảo vệ môi trường, nguồn lợi thủy sản là vấn đề sống còn.
Ông Ngô Chung Khanh cho biết, sau lễ công bố FTA Index, nhiều tỉnh, thành phố lớn đã chủ động liên hệ với Bộ Công Thương để xin hướng dẫn chi tiết
Doanh nghiệp nhỏ và vừa: Điểm nghẽn lớn
Đại diện cho khối doanh nghiệp, TS. Nguyễn Văn Thân, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam (VINASME), thẳng thắn nhìn nhận, phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa ý thức đầy đủ về tác động của FTA. Nhiều doanh nghiệp vẫn loay hoay trong vai trò gia công, thiếu chiến lược trở thành nhà sản xuất, nhà kinh doanh chuyên nghiệp để vươn vào các thị trường khó tính nhưng giá trị cao.
Ông Thân đánh giá cao việc hình thành FTA Index, coi đây là bộ chỉ số quan trọng cấp quốc gia bởi nó kéo được cả chính quyền địa phương lẫn cộng đồng doanh nghiệp vào cuộc. Tuy nhiên, để chỉ số này thực sự phát huy hiệu quả, theo ông, cần đưa FTA Index vào nhóm tiêu chí xếp hạng địa phương. "Nếu được như vậy, lãnh đạo tỉnh sẽ tập trung nguồn lực ngay, bởi khi chỉ số trở thành một 'thước đo' chính thức, áp lực cải thiện sẽ lớn hơn," ông nhấn mạnh.
Nâng tầm FTA IndexSau năm đầu tiên triển khai, theo PGS.TS. Đào Ngọc Tiến, nhiều địa phương đã có sự "choàng tỉnh", nhận ra việc thực thi FTA chưa như kỳ vọng. Sự thay đổi thể hiện ở việc xây dựng kế hoạch cụ thể, đặt mục tiêu rõ ràng cho từng ngành hàng, thị trường thay vì chỉ dừng ở vài buổi hội thảo tuyên truyền. Điểm tích cực là ngày càng nhiều địa phương coi doanh nghiệp xuất khẩu là trung tâm của quá trình hỗ trợ.
Ông Ngô Chung Khanh cũng cho biết, sau lễ công bố FTA Index, nhiều tỉnh, thành phố lớn đã chủ động liên hệ với Bộ Công Thương để xin hướng dẫn chi tiết, từ việc phân tích điểm yếu đến cách xây dựng kế hoạch hỗ trợ doanh nghiệp. Đây là tín hiệu cho thấy sự chuyển biến về tư duy lãnh đạo, dù vẫn cần lan tỏa mạnh mẽ hơn.
Theo các chuyên gia, để FTA Index phát huy hết giá trị, cần mở rộng phạm vi và nâng cao phương pháp đánh giá. PGS.TS. Đào Ngọc Tiến đề xuất nên điều chỉnh tỉ trọng chỉ tiêu, tăng vai trò các yếu tố phát triển bền vững và ưu đãi phi thuế quan, vốn là xu thế dài hạn. Ngoài ra, phạm vi khảo sát nên mở rộng sang hợp tác xã, kinh tế tập thể bởi đây là những thành phần có đóng góp vào xuất khẩu nhưng chưa được đo lường.
Về phía Bộ Công Thương, ông Ngô Chung Khanh cho biết Bộ đang phối hợp cùng các bộ, ngành và địa phương để xây dựng bộ câu hỏi đánh giá cập nhật, sát thực tiễn hơn. Đồng thời, các tỉnh sẽ được hướng dẫn cụ thể nhằm cải thiện kết quả không chỉ để "nâng điểm" mà quan trọng hơn là hỗ trợ doanh nghiệp hiệu quả.
Ngoài ra, theo các chuyên gia, trong bối cảnh toàn cầu nhiều biến động, từ chính sách thuế đối ứng đến xu hướng bảo hộ, doanh nghiệp Việt Nam buộc phải đa dạng hóa thị trường. Ông Khanh lưu ý: "Chúng ta không thể phụ thuộc vào một vài thị trường. EU, Anh, Canada, Mexico… là những điểm đến lớn, đầy tiềm năng và cần được đưa vào chiến lược xuất khẩu của doanh nghiệp".
Theo ông Nguyễn Văn Thân, cùng với chính sách hỗ trợ từ nhà nước, bản thân doanh nghiệp phải chủ động chuyển đổi, đầu tư để đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế, đặc biệt ở các thị trường khó tính. Đây là con đường duy nhất để đạt mục tiêu phát triển bền vững.
Anh Thơ
