Dự báo xuất khẩu sầu riêng có thể đạt 3,5 tỷ USD vào năm 2025 - Ảnh: VGP/Đỗ Hương
Đây là lần đầu tiên một vụ việc gian lận mã số vùng trồng bị xử lý hình sự, tạo hiệu ứng lớn trong dư luận và gửi đi thông điệp mạnh mẽ về quyết tâm làm trong sạch chuỗi xuất khẩu, bảo vệ ngành hàng tỷ đô của Việt Nam.
Việc lực lượng chức năng vào cuộc mạnh tay cho thấy sự quyết liệt trong bảo vệ uy tín hàng Việt Nam và đáp ứng các yêu cầu ngày càng khắt khe từ thị trường nhập khẩu, đặc biệt là Trung Quốc – nơi đã nhiều lần phát đi cảnh báo về chất lượng và quản lý mã số. Cần nhấn mạnh rằng, Trung Quốc không siết riêng Việt Nam. Ngay cả Thái Lan – quốc gia xuất khẩu sầu riêng lớn nhất thế giới – cũng từng bị tạm ngưng hàng loạt mã số vùng trồng. Sự siết chặt là phản ứng tự nhiên của một thị trường lớn, chú trọng an toàn và truy xuất nguồn gốc.
Theo ông Đặng Phúc Nguyên – Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam, xuất khẩu sầu riêng hoàn toàn có thể đạt 3,5 tỷ USD vào năm 2025 nếu nền tảng minh bạch được củng cố. Những vụ khởi tố chỉ là bước đầu, bởi điều ngành sầu riêng cần không phải là xử lý vi phạm, mà là cơ chế để vi phạm không thể xảy ra.
Hiện nay, hạn chế lớn nhất của chuỗi xuất khẩu là giám sát chưa bao quát toàn bộ quá trình. Đơn vị chứng nhận chỉ đánh giá mẫu được gửi đến, trong khi doanh nghiệp có thể "trộn" hàng bên ngoài. Khi đó, mọi quy định kiểm tra trở nên vô nghĩa. Đây là lý do các vi phạm có thể tồn tại trong thời gian dài mà không bị phát hiện.
Muốn chấm dứt tình trạng này, trách nhiệm của từng tác nhân trong chuỗi cần được nâng lên: nông dân phải ghi nhật ký điện tử và tuân thủ quy trình canh tác; doanh nghiệp tuyệt đối không lách luật; đơn vị chứng nhận cần nâng cao năng lực và đạo đức; cơ quan quản lý cần có hệ thống kiểm tra định kỳ và dữ liệu thống nhất.
Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk mới đây đề xuất ba giải pháp nền tảng cho một chuỗi sản xuất – xuất khẩu hiện đại: (1) thiết lập vùng trồng kiểu mẫu và nhật ký điện tử; (2) xây dựng phòng xét nghiệm độc lập để lấy mẫu ngẫu nhiên, tạo "chốt chặn cuối"; (3) truy xuất nguồn gốc bằng mã QR đến từng trái sầu riêng. Đây không chỉ là yêu cầu của thị trường Trung Quốc mà là tấm hộ chiếu để sầu riêng Việt Nam mở rộng sang Mỹ, Hồng Kông, Malaysia, Đài Loan… – những thị trường đang tăng trưởng mạnh.
Thị trường tỷ đô cho sầu riêng và yêu cầu ngày càng cao
Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, kim ngạch xuất khẩu rau quả 10 tháng năm 2025 đạt hơn 7 tỷ USD, tăng 15,1% so với cùng kỳ năm 2024. Riêng sầu riêng đã vượt mức kỷ lục 3,2 tỷ USD của cả năm 2024 ngay từ tháng 10, với mức tăng 12,3% so với cùng kỳ. Sang năm 2026, xuất khẩu dự báo tiếp tục tăng mạnh khi kinh tế toàn cầu phục hồi.
Song song với tăng trưởng, Trung Quốc – thị trường lớn nhất – liên tục cập nhật quy định mới. Gần đây nhất, Tổng cục Hải quan Trung Quốc công bố Nghị định 280 (thay thế Lệnh 248), có hiệu lực từ 1/6/2026, quy định chặt hơn việc đăng ký cơ sở sản xuất thực phẩm nhập khẩu. Trong bối cảnh thị trường này ngày càng siết tiêu chuẩn, chỉ những sản phẩm được sản xuất từ mã số vùng trồng "sạch", quy trình "sạch" mới giữ được chỗ đứng.
Ngày 4/8/2025, Bộ Nông nghiệp và Môi trường ban hành Quyết định số 3015/QĐ-BNNMT về "Quy trình kiểm soát an toàn thực phẩm đối với quả sầu riêng tươi xuất khẩu". Quy trình này chuẩn hóa toàn bộ khâu từ trồng trọt – bảo quản – đóng gói đến xuất khẩu; đồng thời quy định rõ trách nhiệm của từng cơ sở tham gia chuỗi.
Theo đó, sản phẩm phải đáp ứng các yêu cầu: Xuất phát từ vùng trồng được cấp mã số và có tên trong danh sách công nhận của thị trường nhập khẩu; Ghi nhãn đúng theo Nghị định 43/2017/NĐ-CP và các yêu cầu riêng của từng thị trường; Đáp ứng chỉ tiêu dư lượng kim loại nặng theo QCVN 8-2:2011/BYT và dư lượng thuốc bảo vệ thực vật theo Thông tư 50/2016/TT-BYT.
Cơ quan thẩm quyền cấp tỉnh sẽ chịu trách nhiệm kiểm tra, giám sát ATTP, thẩm định cơ sở và chứng nhận nhà nước cho lô hàng khi thị trường nhập khẩu yêu cầu. Trường hợp không yêu cầu kiểm tra nhà nước, doanh nghiệp vẫn phải bảo đảm đầy đủ quy trình chứng nhận theo quy định của đối tác nhập khẩu hoặc theo yêu cầu của nhà nhập khẩu.
Theo Hiệp hội Rau quả Việt Nam, từ tháng 4/2025, xuất khẩu sầu riêng bắt đầu tăng tốc mạnh, tuy nhiên tăng trưởng chỉ bền vững khi hệ thống mã số vùng trồng minh bạch, không còn "mảng tối". Những biện pháp mạnh tay thời gian qua là lời cảnh báo cho toàn ngành: trong một thị trường mà truy xuất nguồn gốc là tiêu chuẩn bắt buộc, mọi gian lận đều phải trả giá.
Muốn giữ thị trường tỷ đô và xây dựng thương hiệu quốc gia cho sầu riêng, Việt Nam phải bắt đầu từ điều căn bản nhất: mã số vùng trồng sạch – quy trình sạch – trách nhiệm sạch. Đây không chỉ là yêu cầu của Trung Quốc, mà là điều kiện để sầu riêng Việt Nam vươn ra toàn cầu.
Đỗ Hương
