Từ Lương Xâm là 1 trong 3 ngôi từ thờ Đức Vương Ngô Quyền trên địa bàn quận Hải An, Tp.Hải Phòng. Ngôi từ này được mệnh danh là "Từ Cả" bắt nguồn từ truyền thuyết, sau khi ngài mất, một hôm có cây gỗ trầm hương trôi đến đây. Người dân các làng Bình Kiều, Hạ Đoạn, Lương Xâm, Xâm Bồ hò nhau ra vớt gỗ. Sau đó, chia ra làm 3 đoạn đem về tạc tượng Ngô Quyền để thờ. Trong đó, làng Lương Xâm được chia đoạn gốc nên tạc tượng Đức Vương Ngô Quyền to và đẹp nhất.
Từ Lương Xâm được xây dựng trên địa điểm được Đức Vương Ngô Quyền chọn để đặt đại bản doanh chỉ huy trận chiến trên sông Bạch Đằng năm 938. Tương truyền, chính tại đây, ông trực tiếp chỉ huy việc xây dựng bãi cọc, bố trí lực lượng, tổ chức trận địa mai phục tiêu diệt quân xâm lược tạo nên chiến thắng Bạch Đằng lịch sử.
Tượng Đức Vương Ngô Quyền trong khuôn viên Di tích quốc gia đặc biệt Từ Lương Xâm ở quận Hải An, Tp.Hải Phòng (Ảnh: Thái Phan).
Dựa theo các nét kiến trúc còn lưu giữ đến ngày nay, các nhà nghiên cứu nhận định, Từ Lương Xâm được xây dựng vào thời Hậu Lê và được trùng tu vào thời Nguyễn. Ngôi từ có bố cục theo kiểu "nội công, ngoại quốc" liên hoàn khép kín. Từ ngoài cổng đi vào là 2 giếng nhỏ ở 2 bên, được gọi là "giếng mắt rồng" có nước ngọt quanh năm. Tương truyền, khi đóng quân ở đây, Đức Vương Ngô Quyền sai quân lính đào 2 giếng này để lấy nước sinh hoạt.
Từ cổng chính Từ Lương Xâm đi vào qua một sân gạch rộng chừng 200m2 là tới nhà Tiền đường được dựng thời Nguyễn gồm 5 gian. Bên trong bày nhiều đồ thờ tự quý, như: Long đình, bát bửu, chấp kích, câu đối và các đồ thờ tự khác chạm khắc đề tài tứ quý, tứ linh.
Nối nhà Tiền đường với Hậu cung là nhà Thiêu hương đặt cỗ kiệu bát cống. Nhà Thiêu hương có kết cấu đơn giản, phía trên 2 mặt Bắc và Nam có những chấn song gỗ được gọi là "sơ". Hai mặt Đông, Tây có gỗ bưng kín gọi là "mật", trên mặt gỗ có chạm khắc hình rồng và hoa lá.
Nhà Giải vũ trong khuôn viên di tích Từ Lương Xâm hiện còn lưu giữ 3 chiếc cọc là chứng tích của trận địa cọc Bạch Đằng năm 938. Tương truyền trong trận này, Đức Vương Ngô Quyền đã dùng kế sách cắm cọc nhọn đầu bịt sắt ở cửa biển, lợi dụng con nước thủy triều tạo nên trận địa cọc tiêu diệt quân giặc. Năm 2008, Bảo tàng Hải Phòng đã tiến hành giám định và kết luận 3 chiếc cọc tại nhà Giải vũ ở Từ Lương Xâm có niên đại từ thế kỷ X.
Cây gạo hoa đỏ có tuổi hơn 500 năm trong khuôn viên Di tích quốc gia đặc biệt Từ Lương Xâm ở quận Hải An, Tp.Hải Phòng (Ảnh: Thái Phan).
Phía bên trái khuôn viên mở rộng của Từ Lương Xâm là tượng đài Đức Vương Ngô Quyền được dựng vào năm 2010. Tượng nhìn về phía cửa sông Bạch Đằng - nơi diễn ra trận Bạch Đằng lịch sử năm 938. Tượng đứng trong tư thế chỉ huy trận chiến, tay phải chỉ thẳng về phía cửa sông Bạch Đằng, tay trái đặt lên chuôi gươm.
Hiện Từ Lương Xâm còn lưu giữ được nhiều đồ thờ tự, tế khí quý được xếp vào loại cổ vật, di vật. Trong đó, nhiều cổ vật quý giá như nhang án, kiệu bát cống. Đặc biệt, nơi đây lưu giữ 25 đạo sắc phong gốc và hơn 20 sắc phong được sao lại, có niên đại từ năm 1522 đến năm 1924.
Với nhiều giá trị, ý nghĩa quý báu, năm 1986, Từ Lương Xâm được Bộ Văn hóa - Thông tin nay là (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp quốc gia. Năm 2022, lễ hội Từ Lương Xâm diễn ra vào ngày 14, 15 và 16 tháng Giêng hằng năm được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Tháng 1/2025, theo Quyết định do Phó Thủ tướng Lê Thành Long ký, Từ Lương Xâm cùng với Quần thể di tích Vương triều Mạc trở thành 2 di tích quốc gia đặc biệt trên địa bàn Tp.Hải Phòng.
Hằng năm, cứ dịp Tết đến, Xuân về, người dân trong vùng và du khách thập phương lại nô nức kéo nhau về Từ Lương Xâm để vãn cảnh và tham dự lễ hội tri ân, tưởng nhớ Đức Vương Ngô Quyền và chiến thắng lịch sử trên sông Bạch Đằng khiến kẻ thù khiếp vía.
